گیربکس یا جعبه‌دنده چیست؟
داشتن دانش و آگاهی از نحوه عملکرد سیستم‌های وسیله نقلیه و تشخیص درست قطعه معیوب و دلیل خرابی آن، امروزه یک نیاز اساسی برای رانندگان و مالکان وسیله نقلیه است. یکی از سیستم‌های مهم و پیچیده در خودرو، سیستم گیربکس یا جعبه دنده است. برای دانستن بیشتر در مورد عملکرد گیربکس و انواع آن، با ما در ادامه این مطلب از سایت داسکو همراه باشید.
گیربکس یا جعبه‌دنده، مجموعه‌ای از چرخ‌دنده‌هاست که نیروی گشتاور را از موتور گرفته و با تنظیم سرعت، آن را به سیستم مکانیکی دنده و باقی اجراء خودرو، خصوصا چرخ‌ها منتقل می‌کند. بدین ترتیب سرعت و قدرت را برای موتور فراهم می‌کند.
در عین حال جعبه‌دنده وظایف دیگری را هم بر عهده دارد، خودرو به کمک گیربکس جهت حرکت و سرعت خود را تنظیم می‌کند. به علاوه در هنگامی که خودرو درجا کار می‌کند، گیربکس انتقال نیرو را به چرخ‌ها قطع می‌کند، تا حرکتی انجام نشود.
جعبه‌دنده یک سیستم مکانیکی قوی است که به شرط سرویس دوره‌ای منظم و رانندگی استاندارد، برای مدت طولانی به سلامت کار می‌کند.
انواع گیربکس را معرفی کنید
گیربکس‌ها به دو نوع رایج، دستی و اتوماتیک دسته‌بندی می‌شوند.گیربکس‌های دستی قدمتی طولانی دارند اما همچنان بسیار محبوب هستند. گیربکس‌های اتوماتیک جدیدترند و رانندگی با آن‌ها آسان‌تر است.در گیربکس‌های دستی، راننده با فشردن پدال کلاچ، دنده را تعویض می‌کند. اینگونه سرعت و دور موتور خودرو، تحت کنترل راننده قرار می‌گیرد.
عملکرد گیربکس‌های اتومات یا اتوماتیک متفاوت است. در این نوع از گیربکس، دنده به صورت خودکار، متناسب با فشردن پدال گاز تعویض می‌شود. انواع گیربکس اتوماتیک می‌توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
- AMT یا گیربکس‌های دستی اتوماتیک: این نوع گیربکس‌ها از گیربکس‌های دستی پیشرفته‌تر هستند و راننده می‌تواند هم به صورت دستی هم به صورت اتومات دنده را تعویض کند.
- CVT یا گیربکس‌های پیوسته متغیر: این نوع از گیربکس‌ها، دنده ندارد ثابت ندارند. دو محور دارند که به موتور و چرخ‌ها وصل هستند. پس انتقال نیرو بین دنده‌ها نرم و سریع انجام می‌شود.
- DCT یا گیربکس‌های دو کلاچ: این نوع گیربکس بسیار شبیه گیربکس دستی است با این تفاوت که دارای دو کلاچ است. یکی از این کلاچ‌ها برای دنده‌های زوج، کلاچ دیگر برای دنده‌های فرد و دنده عقب بکار می‌روند. عملکرد آن‌ها به وسیله سیستم هوشمند کامپیوتری کنترل می‌شود.
- iMT یا گیربکس‌های هوشمند: در این نوع از گیربکس، چون کلاچ وجود ندارد و راننده فقط با استفاده از اهرم دنده، عمل تعویض دنده را انجام می‌دهد. سپس تغییر دنده به وسیله یک محرک هیدرولیکی به صورت هوشمندانه انجام می‌گیرد.
- DDS یا سیستم شبیه‌ساز موتور ( پیشرانه )
قطعات تشکیل دهنده جعبه‌دنده
گیربکس‌ها هم مانند هر سیستم دیگری از قطعات مختلفی تشکیل شده‌اند. جعبه‌دنده از چرخ‌دنده‌های متعددی ساخته می‌شود که هر کدام عملکرد متفاوتی دارند. اما گیربکس اجزاء دیگری هم دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
پوسته گیربکس: پوسته گیربکس از چدن ساخته شده و چرخ‌دنده‌ها و باقی اجزاء گیربکس را در خود جای داده‌است.
شفت‌های خودرو: شفت یا محور، انواع مختلفی در خودرو دارد که در این قسمت به شفت‌های گیربکس می‌پردازیم.
- شفت ورودی: شفت ورودی یا محور کلاچ، شفت محرک گیربکس است که به وسیله دیسک و صفحه به موتور وصل می‌شود و نیروی چرخشی را به موتور منتقل می‌کند.
- شفت وسط: شفت وسط یا محور زیر، رابطی بین شفت ورودی و شفت خروجی است.
- شفت خروجی: شفت خروجی یا محور اصلی گیربکس نیروی چرخشی یا گشتاور درون گیربکس را به بیرون از پوسته و به میل‌گاردن منتقل می‌کند.
یاتاقان: وظیفه یاتاقان هماهنگی بین چرخ‌دنده‌ها و تسهیل حرکت و برطرف کردن اصطکاک درون موتور است. بنابراین عملکرد صحیح یاتاقان باعث عدم آسیب دیدن پیستون و میل لنگ خواهد شد.
دسته دنده: دسته دنده، همان دنده است که راننده از طریق آن دنده را تعویض می‌کند.
میل ماهک: میل ماهک بین دسته دنده و ماهک است. با حرکت دسته‌دنده، میل ماهک حرکت کرده و ماهک را به حرکت وا می‌دارد. مکانیزم عملکرد میل ماهک به چهار دسته تقسیم می‌شود، مکانیزم دستی، الکترونیکی، هیدرولیکی و خلائی.
ماهک: ساختار ماهک خمیده و فلزی است. وقتی راننده دنده را تعویض می‌کند، نیرو از طریق میل ماهک به ماهک منتقل شده و ماهک هم کشویی دنده را تنظیم کرده و چرخ‌دنده مورد نظر را فعال می‌کند.
کشویی دنده: کشویی دنده یکی از قطعات مهم در گیربکس است که از یک طرف به ماهک و از طرف دیگر به جعبه‌دنده و یاتاقان وصل می‌شود. با حرکت دسته دنده، میل ماهک، ماهک را حرکت می‌دهد و یاتاقان را در شیار دنده مورد نظر قرار می‌دهد.
دنده برنجی: دنده برنجی بین دنده کشویی و یاتاقان قرار می‌گیرد و درگیر شدن هر چه سریعتر دنده را تضمین می‌کند.
کاسه نمد: کاسه نمد برای جلوگیری از نشت روغن و پیشگیری از نفوذ روغن و گرد و غبار به یاتاقان است.
چرخ‌دنده‌ها: اصلی‌ترین بخش گیربکس همین چرخ‌دنده‌ها هستند. و بر اساس مکانیزم چرخ و دنده عمل می‌کند. چرخ‌دنده‌ها اندازه‌های مختلفی دارند و در دو شکل دندانه‌ای و مارپیچ ساخته می‌شوند. چرخ‌دنده‌ها از نظر محور انتقال نیرو به سه قسمت افقی محور، عمود محور و موازی محور دسته‌بندی می‌شوند.
علائم جعبه‌دنده معیوب
اکنون که با قطعات مختلف گیربکس آشنا شدیم، بهتر است علائم گیربکس معیوب و آسیب دیده را بدانیم تا بتوانیم به موقع مشکل را بر طرف کنیم و از آسیب و خرابی سایر قطعات جلوگیری کنیم. نشانه‌های گیربکس آسیب دیده را در زیر با هم مرور می‌کنیم.
- تاخیر در درگیری دنده: تعویض دنده باید به صورت روان و راحت انجام گیرد. پس اگر در زمان تعویض دنده، گیربکس با تاخیر عمل کند، ممکن است که مشکل آلودگی روغن یا ورود ناخواسته آب به گیربکس باشد. همچنین امکان فرسودگی کلاچ نیز وجود دارد.
نشت روغن: اگر در زمین محل پارک اتومبیل خود، نشانه‌ای از ریختن مایع دیدید، به رنگ آن دقت کنید. اگر رنگ مایع و روغن قرمز باشد، یعنی نشتی از گیربکس است و احتمال خرابی شدید چرخ‌دنده‌ها وجود دارد.
روشن شدن چراغ هشدار: اگر چراغ هشدار موتور روشن شود، یعنی یکی از قسمت‌های موتور مشکل دارد و اولین قسمتی که باید مورد بررسی قرار بگیرد گیربکس خودرو است.
بوی سوختگی: اگر گیربکس بیش از حد داغ شود بوی سوختگی تولید می‌کند. احتمال نشت روغن، یا سوختگی روغن گیربکس وجود دارد.
صدای خودرو در هنگام خلاص بودن دنده: اگر در حالت خلاص وسیله نقلیه، سر و صدای متفاوت شنیدید، احتمال کم بودن روغن گیربکس وجود دارد.
عملکرد نادرست پدال کلاچ: اگر کلاچ بالاتر یا پایین‌تر از حد عادی درگیر شود، یکی از نشانه‌های خرابی گیربکس است و دلیل آن می‌تواند تنظیم نبودن صفحه کلاچ یا نشتی مایع هیدرولیک باشد.
سوالات متداول
آیا همه خودروها گیربکس دارند؟
بله همه‌ی وسایل نقلیه رایج دارای گیربکس هستند. اما در خودروهای برقی نوع تک سرعته چرخ‌دنده وجود دارد. به همین دلیل به ماشین‌های بدون گیربکس معروف هستند.
مهم‌ترین عامل خرابی گیربکس چیست؟
رانندگی غیر استاندارد عامل مهمی در خرابی گیربکس است. مانند فشردن و نگه‌داشتن بیش از حد پدال کلاچ.
نتیجه‌گیری
با مطالعه مطلب بالا، اکنون همه چیز را در مورد گیربکس خودرو می‌دانید. همچنین از پیچیدگی کارکرد انواع آن مطلع هستید. دقت داشته باشید که آسیب و خرابی در هر کدام از قطعات ریز و درشت تشکیل دهنده انواع گیربکس، امکان از کار افتادن خودرو را به همراه دارد. پس با سرویس دوره‌ای وسیله نقلیه از سلامت سیستم گیربکس خودرو خود اطمینان حاصل کنید.